Trong nhiều năm trở lại đây, PFAS (per- và polyfluoroalkyl substances) – thường được gọi là “hóa chất vĩnh cửu” – đã trở thành chủ đề nóng trong lĩnh vực môi trường và sức khỏe cộng đồng. Với đặc tính không phân hủy tự nhiên, PFAS tồn tại lâu dài trong đất, nước, không khí và thậm chí cả trong cơ thể con người. Nhiều quốc gia phát triển đã phải ban hành lệnh cấm hoặc các quy định nghiêm ngặt nhằm hạn chế nhóm hóa chất này.

Vậy, PFAS là gì, vì sao chúng đáng lo ngại, và thực trạng tại Việt Nam ra sao?

PFAS là gì?

PFAS là nhóm hóa chất tổng hợp được sử dụng từ những năm 1940, với hàng nghìn biến thể khác nhau. Điểm chung của chúng là chuỗi cacbon gắn flo (C-F) – liên kết hóa học cực kỳ bền chắc, khiến PFAS không bị phân hủy dưới tác động của nhiệt, ánh sáng hay vi sinh vật.

Nhờ đặc tính này, PFAS được ứng dụng rộng rãi:

• Bao bì thực phẩm chống dầu mỡ, giấy gói thức ăn nhanh.

• Mỹ phẩm và sản phẩm chăm sóc cá nhân.

• Quần áo chống thấm nước, đồ thể thao, dệt may kỹ thuật.

• Dụng cụ nấu ăn chống dính.

• Sáp trượt tuyết, thiết bị điện tử, vật liệu công nghiệp.

Ảnh: Nguồn Arnika – ResearchGate

Nguy cơ sức khỏe và môi trường

PFAS đi vào cơ thể con người qua nước uống, thực phẩm, bụi không khí và sản phẩm tiêu dùng. Điều đáng lo ngại là chúng tích tụ nhiều năm trong máu, gan, thận trước khi được đào thải.

Các nghiên cứu quốc tế đã chứng minh:

• Ung thư: Tăng nguy cơ ung thư gan và thận.

• Rối loạn nội tiết và miễn dịch: Gây suy giảm miễn dịch, ảnh hưởng đến hormone sinh sản.

• Tăng cholesterol: Dẫn tới nguy cơ bệnh tim mạch.

• Khả năng sinh sản: Giảm khả năng sinh sản, ảnh hưởng đến sự phát triển thai nhi.

• Nhóm dễ bị tổn thương: Trẻ em và phụ nữ mang thai chịu ảnh hưởng nặng nề nhất.

Ảnh: Nguồn Geyser Ecotar

Ở cấp độ môi trường, PFAS đã được tìm thấy trong:

• Nước ngầm và nước máy tại nhiều quốc gia.

• Đất và trầm tích gần các khu công nghiệp, bãi chôn lấp.

• Động vật thủy sinh, từ cá, tôm đến động vật biển lớn, đe dọa chuỗi thức ăn.

Ảnh: Nguồn Geyser Ecotar

Xu hướng quản lý quốc tế

• Châu Âu: Liên minh châu Âu đang thúc đẩy lộ trình hạn chế toàn diện hơn 10.000 loại PFAS trong khuôn khổ REACH. (Nguồn: European Environmental Bureau, ECHA 2024)

• Pháp: Ngày 27/2/2025, Quốc hội Pháp thông qua Luật số 2025-188, cấm PFAS trong mỹ phẩm, quần áo tiêu dùng và sáp trượt tuyết từ 1/1/2026; mở rộng tới tất cả sản phẩm dệt may từ 2030. (Nguồn: Le Monde 2024, Washington Post 2025)

• Mỹ: Cơ quan Bảo vệ Môi trường (EPA) và USGS phát hiện PFAS trong 45% nước máy trên toàn quốc, ảnh hưởng tới khoảng 200 triệu người dân. (Nguồn: USGS, EWG 2024)

• Nhật Bản: Tại Okinawa, một số khu vực ghi nhận nồng độ PFAS cao gấp 42 lần mức cho phép quốc gia, ảnh hưởng tới khoảng 450.000 người dân. (Nguồn: Japan Times 2025, Mongabay 2023)

Những động thái này cho thấy PFAS đã được xếp vào nhóm chất cần kiểm soát gắt gao tương tự như amiăng hay DDT trong lịch sử.

PFAS trong nước ngầm và nước mặt ở Việt Nam

Tại Việt Nam, nghiên cứu về PFAS còn khá mới mẻ, nhưng một số kết quả bước đầu đã hé lộ mức độ hiện diện đáng lo ngại:

• Nghiên cứu của Duong et al. (2015):

- Phát hiện PFOA trong 36% mẫu nước ngầm.

- PFOS có mặt trong 45% mẫu nước ngầm.

- Nồng độ trung bình: PFOA 1,93 ng/L, PFOS 0,32 ng/L.

(Nguồn: Duong et al., Environmental Pollution, 2015 – trích dẫn tại PMC10184764)

• Nghiên cứu tại làng giấy Phong Khê, Bắc Ninh (2021):

- Tổng nồng độ PFAS trong nước ngầm dao động từ không phát hiện đến 15,06 ng/L trong mùa khô.

- Mùa mưa: từ không phát hiện đến 9,92 ng/L.

(Nguồn: Tạp chí Khoa học và Công nghệ Việt Nam – VJS.ac.vn)

• Báo cáo của PanNature (2023):

- PFOS và PFOA được phát hiện trong 59% mẫu nước mặt.

- Cũng đã ghi nhận sự hiện diện trong máu và sữa mẹ, với mức PFOS trung bình cao gấp 3,75 lần ngưỡng khuyến cáo đối với nước uống tại bang Vermont (Mỹ).

(Nguồn: PanNature 2023, thegioihoinhap.vn)

So sánh: Ngưỡng PFOS/PFOA trong nước uống theo EPA Mỹ là 4 ng/L → Một số mẫu tại Việt Nam đã vượt ngưỡng này.

=> Những con số này cho thấy: PFAS không còn xa lạ, mà đã hiện diện trong nguồn nước và cơ thể người dân Việt Nam.

Bài học và khuyến nghị cho Việt Nam

• Xây dựng khung pháp lý: Ban hành tiêu chuẩn PFAS trong nước và sản phẩm tiêu dùng

• Giám sát và nghiên cứu: Tăng cường quan trắc PFAS trong nước ngầm, nước mặt, đặc biệt tại các khu công nghiệp và làng nghề tái chế.

• Công nghệ xử lý: Ứng dụng các giải pháp lọc nước tiên tiến (than hoạt tính, màng lọc nano, plasma lạnh…) để loại bỏ PFAS.

• Nâng cao nhận thức: Tuyên truyền để người dân hiểu rằng “nước trong chưa chắc đã là nước sạch”, cần kiểm tra định kỳ và có giải pháp bảo vệ sức khỏe.

• Trách nhiệm doanh nghiệp: Các cơ sở sản xuất, đặc biệt là ngành dệt nhuộm, giấy, nhựa cần kiểm soát chặt việc sử dụng và phát thải PFAS.